Albert Üksip

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Albert Aleksander Üksip (ur. 8 grudnia 1886 w Narwie, zm. 10 sierpnia 1966 w Tallinnie) – estoński aktor i botanik (hieracjolog). Ze względu na to, iż znaczną część prac opublikował po rosyjsku jako Альберт Яковлевич Юксип, oprócz poprawnego zapisu jego nazwiska Üksip spotyka się także formy Ueksip, Üxip, Juksip oraz Juxip[1] (transliteracje z zapisu cyrylicą)[2].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Ukończył szkołę w Narwie w r. 1902. Jego marzeniem było studiowanie botaniki, ale było to niemożliwe ze względów finansowych. Do r. 1916 pracował jako urzędnik w miejscowym młynie lnianym(inne języki), a później jako kalkulator. Od r. 1905 grywał w teatrach amatorskich, a w r. 1923 zaproszono go do składu narodowego estońskiego teatru „Estonia”. Zagrał tam 160 ról do emerytury, na którą przeszedł w r. 1949. Wykładał także historię sztuki i inne przedmioty w Estońskim Instytucie Teatralnym(inne języki). Na emeryturze zajął się głównie badaniami botanicznymi; opublikował opracowania jastrzębców dla Flory ZSRR(inne języki) i Flory Estonii(inne języki)[1].

Kamień z tablicą pamiątkową ku czci Alberta Üksipa w rodzinnej Narwie

W r. 1945 otrzymał tytuł Zasłużonego Artysty Estońskiej SRR(inne języki)[3], a w r. 1956 został członkiem honorowym Estońskiego Towarzystwa Przyrodników(inne języki) oraz Estońskiego Towarzystwa Teatralnego(inne języki)[1]. W r. 1963 nakręcono o nim film dokumentalny[4].

Znaczenie w historii nauki[edytuj | edytuj kod]

Osiągnięcia naukowe[edytuj | edytuj kod]

Üksip zajmował się jastrzębcami (w obecnej systematyce rodzaje Hieracium i Pilosella), które należą do taksonów trudnych ze względu na występowanie apomiksji, co przekłada się na istnienie bardzo wysokiej liczby mikrogatunków. W pracy nad tym rodzajem posługiwał się metodami biometrycznymi[1]. W ramach przygotowań do opracowania jastrzębców terytorium Związku Radzieckiego opisał 141 nowych gatunków[5], spośród których dla przykładu można wymienić

  • w obrębie sekcji Alpina Fr.:
    • Hieracium ljapinense Üksip[6], znane z arktycznej części Europy i Syberii (typ z Uralu Polarnego)[7];
    • Hieracium kuroksarense Üksip[8], znane ze środkowej części Uralu[7];
  • w obrębie sekcji Vulgata Fr.:
    • Hieracium aphanum Üksip[9], gatunek endemiczny Estonii[7];
    • Hieracium kuzenevae Üksip[10], znane z północy Rosji europejskiej i północy Syberii (typ z okolic Murmańska)[7];
    • Hieracium nenukovii Üksip[11], znane z kilku obszarów na północnym wschodzie Europy (typ z Łotwy)[7];
  • w obrębie sekcji Tridentata Fr.:

Wprowadził też wiele nowych kombinacji nomenklatorycznych[13], których aspekt formalny był przez pewien czas przedmiotem sporu w taksonomii roślin. Zdaniem rosyjsko-fińskiego hieracjologa Alexandra Sennikova znaczna część tych kombinacji ze względów formalnych była opublikowana nieważnie; chodziło tu przede wszystkim o nieodpowiedni sposób cytowania bazonimu. W związku z tym kombinacje te wymagały ponownego ważnego opublikowania, co zaznacza się w nomenklaturze botanicznej słowem ex (łac. „z”): w takim przypadku na przykład poprawnymi nazwami dwóch gatunków z sekcji Cernua R. Uechtr. będą „Hieracium beschtavicum (Litw. et Zahn) Juxip ex Sennik.” i „Hieracium foliosissimum (Woron. et Zahn) Juxip ex P.D.Sell et C.West”[14]. Polski hieracjolog Zbigniew Szeląg jest natomiast zdania, iż odniesienia do protologów w pracy Üksipa są podane wystarczająco dokładnie, w związku z czym za autora tych kombinacji należy uważać samego Üksipa: innymi słowy, nie wymagały one ponownego ważnego opublikowania, a poprawnymi nazwami wspomnianych wyżej gatunków są „Hieracium beschtavicum (Litw. & Zahn) Juxip” „Hieracium foliosissimum (Woronow & Zahn) Juxip”[15].

Zielnik Üksipa znajduje się na Uniwersytecie w Tartu[1].

Wybrane publikacje[edytuj | edytuj kod]

  • Species novae generis Hieracium L. ex URSS (1959)[5]
  • Флора СССР (tom 30: Hieracium; 1960[7], tłumaczenie angielskie, 2002[16])
  • Eesti NSV floora (tom 7: Hieracium; 1961)[1]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Na jego cześć nazwano gatunek jastrzębca Hieracium ueksipii Schljakov, występujący na północy europejskiej części Rosji[17].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d e f Erast Parmasto, The mysterious A. Ya. Juxip (1886-1966), „Taxon”, 44 (4), 1995, s. 648–650.
  2. Index of Botanists: Üksip, Albert Aleksander [online], Harvard University Herbaria & Libraries [dostęp 2024-05-20] (ang.).
  3. Üksip, Albert - Eesti Entsüklopeedia [online], etbl.teatriliit.ee [dostęp 2024-05-17].
  4. Albert Üksip (1963) - Eesti filmi andmebaas [online], www.efis.ee [dostęp 2024-05-17].
  5. a b A.A. Üksip, Species novae generis Hieracium L. ex URSS, „Notulae systematicae ex Herbario Instituti Botanici Nomine V.L. Komarovii Academiae Scientiarum URSS”, 19, 1959, s. 467–530, ISSN 1996-5850.
  6. Flora of the Ural: Hieracium ljapinense [online], Virtual Herbarium (herbarium.kspi.kz) [dostęp 2024-05-20].
  7. a b c d e f g А.Я. Юксип, Флора СССР, Т. 30: Ястребинка — Hieracium L., Москва–Ленинград 1960, s. 1–698.
  8. Flora of the Urals: Hieracium kuroksarense [online], Virtual Herbarium (herbarium.kspi.kz) [dostęp 2024-05-20].
  9. Hieracium aphanum : rakvere hunditubakas [online], elurikkus.ee [dostęp 2024-05-17].
  10. Flora of the Urals: Hieracium kuzenevae [online], Virtual Herbarium (herbarium.kspi.kz) [dostęp 2024-05-20].
  11. Flora of the Urals: Hieracium nenukovii [online], Virtual Herbarium (herbarium.kspi.kz) [dostęp 2024-05-20].
  12. Flora of the Urals: Hieracium trichobrachium [online], Virtual Herbarium (herbarium.kspi.kz) [dostęp 2024-05-20].
  13. Üksip, Albert Aleksander | International Plant Names Index [online], www.ipni.org [dostęp 2024-05-17].
  14. A.N. Sennikov, Valid nomenclatural combinations in the genus Hieracium (Asteraceae) originally invalidly published by A. Üksip, „Ботанический журнал”, 83 (2), 1998, s. 68–79.
  15. Zbigniew Szeląg, A synopsis of Hieracium sect. Cernua (Asteraceae), „Polish Botanical Journal”, 48 (2), polona.pl, 2003, s. 89–97 [dostęp 2024-05-21] (pol.).
  16. Albert Üksip, Flora of the U.S.S.R. Volume XXX: Compositae, Genus Hieracium [translated from Russian], B.K. Schischkin, E.G. Bobrov (red.), A.K. Dhote (tłum.), t. v.30 (2002), New Delhi: Israel Program for Scientific Translations [Translated and published under an agreement with the Smithsonian Institution Libraries by Amerind Publishing, New Delhi], 2002, s. 706, LCCN 85-904577 [dostęp 2024-05-20].
  17. Hieracium ueksipii Schljakov | Plants of the World Online | Kew Science [online], Plants of the World Online [dostęp 2024-05-17] (ang.).